Асамли

Пӗр чаплӑ патшан виҫӗ чипер хӗрӗ кашни каҫ асамлӑ кӳлӗ хӗррине илемлӗ кайӑксем пулса тӑрса шыва кӗме вӗҫсе килнӗ. Ҫаксене пӗррехинче пӗр ҫивӗч куҫлӑ каччӑ асӑрхать. Меллӗ самант тупса ггӗр мӑшӑр ҫунагне нытарса хурать.

Пикесем шывра ишсе-выляса тӑраннӑ та, каллех кайӑк пулса тӑрса килне вӗҫсе кайнӑ. Кӗҫӗнни те кайӗччӗ, анчах ниепле те ҫунаттисене тупаймасть. Тем самантран хайхи ӑнланать: унӑн ҫунаттисене такам вӑрланӑ! Вара вӑл куҫҫуль витӗр ҫапла калать: «Тавӑрса парсамччӗ ҫунатӑмсене. Енчен те эсӗ аслӑ ҫын пулсан — сана пичче е аппа тесе чӗнӗп. Манран кӗҫӗнрех пулсан — шӑллӑм е йӑмӑкӑм тесе калӑп. Хампа пӗр тантӑш пулсан — тусӑм е мӑшӑрӑм пулӑн. Тархасшӑн, тухсам ман ума...». Тавҫӑруллӑ каччӑ хӗр патне тухать те, вӗсем иккӗн пӗрле патша патне каяҫҫӗ пил илме.

Ҫӑлкуҫ хуҫи

Ҫӑлкуҫсене суварсем таса та тирпейлӗ пӑхса тӑнӑ. Ҫулталӑкра пӗрре — ват ҫынсен йӑли-йӗркине пӑхӑнса — вутпа тасатнӑ, парне панӑ. Ҫуралас ача чунӗ ҫӑлкуҫ урлӑ килет, тенӗ суварсем. Ҫавӑнпа та туй хыҫҫӑн тепӗр кунне ирех ҫӗнӗ ҫын ҫӑлкуҫ патне шыв ӑсма кайнӑ. Унӑн витрине пулас ачан чунӗ шӑмпӑлт! тусах кӗрсе ӳкет, тет. Ҫапла майпа вӑл ҫӗнӗрен чӑмӑртаннӑ ҫемьене килнӗ.

Вутӑш

Ҫурҫӗр ҫитсен шыва кӗме тӑрӑшмалла мар. Мӗншӗн тесен вӑл вӑхӑтра вутӑшсем шыва кӗрсе киленеҫҫӗ. Кам та кам асӑрханусӑр — вӗсене шыва сӗтӗрсе кӗме те пултараҫҫӗ. Вутӑшсене никам та курмалла мар. Енчен те кам та пулин курас пулсан, вӗсен йышӗ ҫӗнӗреи путакансен шучӗпе ӳсет. Вутӑшсем шутсӑр нумайӑн пулмалла пек. Анчах вӗсене ирхине хӗвел питне хӗртӗнме выртсан кашкӑрсем тытса ҫиеҫҫӗ, тет. Янкӑр уяр ҫанталӑкра вӗсем улах вырӑнсенче ылтӑн турапа ҫӳҫне тураса ларма кӑмӑллаҫҫӗ. Хӑш чухне ҫавӑнтах тӗлӗрсе каяҫҫӗ. Систермесӗр пырса мӑйӗнчен хӗрес ҫакса ярсан Вутӑш шыва каялла кӗрсе пытанаймасть имӗш. Хӗресне хывса илме йӑлӑнсан, ҫав вӑхӑтра мӗн ыйтан, ҫавна парать, тет.

Алпастӑ

Алпастӑ вӑл вӑрӑм ҫӳҫлӗ, ҫӗре ҫитиччен тӑсӑлакан тӑватӑ кӑкӑрлӑскер, тет. Пӗррехинче вӑрманти сукмак хӗрринчи йывӑҫ туратти ҫинче Алпастӑ ларнине курнӑ пӗр ҫын. Вӑл ҫаврӑнса кайма ӳркенсе малалла сукмакпах Алпастӑ умӗпе иртме шутланӑ. Лешӗ кӑна питӗ хытӑ хӗнесе пӗтернӗ. Ҫынни аран ҫех килне ҫитейнӗ. Шӑмми-шакки кӑн-кӑвак, тет. Вара вӑл темиҫе кун та пурӑнаймарӗ, вилчӗ, тет.

Алпастӑ алӑ ачисене сӑтӑр тӑвать. Вӗсене амӑшӗ пӗччен хӑварасса кӗтсе ҫеҫ тӑрать. Унашкалли тӗл пулсан ӑна хӑй кӑкӑрне парса ӗмӗртет, вара ача хӗне каять, тет. Алпастӑ сиен ан кӳрейтӗр тесен пуҫелӗкне пӗр-пӗр тимӗр япала (ҫӗҫӗ е хачӑ) хума хушаҫҫӗ. Хӗрарӑмсене хӗрӗх чӗрнеллӗ чухне кӗпе арки ҫине йӗп тирсе ҫӳреме сӗнеҫҫӗ.

Вӗреҫӗлен

Вӗреҫӗлен вӑл качча каймасӑр вӑрттӑн ҫуратнӑ, анчах ҫынсенчен намӑс пулнипе амӑшӗ вӗлернӗ ачаран пулать, тет. Вӗреҫӗлен пулса тӑрсан ҫавскер хӑйне ҫуратнӑ хӗрарӑм патне пырса ӑна хӗне ярса вӗлерет, тет. Вӑл кирек кам евӗрлӗ те пулса, арҫын патне хӗр пек, хӗрарӑм патне ар пек пулса пырать. Ҫурта мӑрьерен кӗрет, тет. Кил хуҫисем вӗсем патне вӗреҫӗлен иленнине сиссен пӳрте сысна илсе кӗме хушаҫҫӗ. Сысни вӗреҫӗлен ҫывхарнине питӗ лайӑх туйса ҫухӑрма пуҫлать. Хӑйне сиснине ӑнланнӑ вӗреҫӗлен кӑпӑр-капӑр тухса тарать. Ҫапла виҫӗ хутчен пулсан вӑл ку ҫурта килме пӑрахать, тет. Вӗреҫӗленӗн пуҫӗ ҫыннӑнни евӗрлех, ҫӳҫӗ лапсӑркка милӗк пек, чӑх уриллӗ, ҫунатлӑ-хӳреллӗ тет. Вӗҫнӗ чухне вут-хӗм сапса пыракан ҫӗлен пек курӑнать, тет.

Ҫавраҫил

Авал суварсем Ҫиле Турӑ вырӑнне хурса хисепленӗ. Ҫил-тӑвӑл кӑларакан пӗлӗте Турӑ тӗнчен ҫиччӗмӗш сийӗнче вырнаҫтарнӑ пулать. Ҫил йышӗ тӗнче хӗрринче, сӑрт-ту леш енче пурӑнать, тенӗ. Ҫав сӑрт-ту витӗр тухса ҫӳреме пӗчӗкҫӗ шӑтӑк пур иккен. Ҫавӑнтан ҫӗр ҫине е лӑпкӑ ҫил, е хаяр ҫил вӗҫсе тухса каять, тет. Чылай вӑхӑт ҫумӑр ҫумасӑр тӑрсан усалсем питӗ асма пуҫлаҫҫӗ, тет. Уяр ҫанталӑкра вӗсем туй тӑваҫҫӗ, тет, хӗр парса хӗр илеҫҫӗ, тет. Вӗсем Ҫавраҫилпе пӳкле вилнӗ, хӑй ҫине алӑ хунӑ, ҫын патне каяҫҫӗ, тет.

Ҫавраҫил варринче хаяр кӑмӑллӑ ҫын пур. тет. Ҫавраҫил гухсан ун ҫине ҫӗҫӗпе пемелле, вара ҫавраҫил ҫухалать, тет.

Чике-старик

Чылай сувар юмахӗсеиче ҫӳллӗшӗ чике тӑршшӗ, вӑрӑм сухаллӑ старик тӗл пулать. Унӑн сухалӗ ахаль-махаль ҫӑм пӗрчисем мар, асамлӑ-хӑватлӑ сухал. Сухал вӑйӗпе усӑ курса чӑрсӑр чике старик ыттисене пӑхӑнтарма юратать. Ӑна чӑннипех те хӑватлӑ иаттӑрсем ҫеҫ ҫӗнтерме пултараҫҫӗ. Сухалне тӑпӑлтарсан вӑл хӑйӗн ҫӗр айӗнчи тӗнчине тарса каять.

Уйӑх ҫинчи хӗр

Сӑнаса тинкерсен, уйӑх ҫинче кӗвентепе шыв витрисем ҫакнӑ хӗр-пикене асӑрхама пулать. Ӑҫтан тупӑннӑ-ши вӑл унта. Халапӗ вара ҫапларах. Пурӑннӑ, те!', сӗмсӗр хӗрарӑм килӗнче амаҫури хӗр. Вӑл пӗр ырӑ кун та курман, ӑшӑ сӑмах, мухтаса е йӑпатса каланине илтмен. Апла пулин те, ҫак хӗр курса ытармалла мар илемлӗ, кирек кам та ӑмсанмалла чинер пике пулса ӳснӗ. Амаҫури амӑшне вара ҫакӑ пушшех те вӗчӗрхентернӗ, тарӑхтарнӑ. Ҫапла пӗрре питӗ тӗттӗм каҫ вӑл ял хӗрринчи ҫӑлкуҫ патне шыв илме ярать хӗре. Нимӗн те тума ҫук, каясах пулать, унсӑрӑн та кӑшласа ҫисе яманни ҫеҫ амаҫурийӗ. Анчах та ҫӑл кутӗнче кама та пулин ҫаратса пулмӗ-и тесе яла килнӗ хурахсем тапӑнаҫҫӗ хӗре. Ял хӗрринчи ҫырмана кам пулӑшма килтӗр-ха тӑлӑха сӗм тӗттӗм каҫ? Вилӗм ҫитрӗ-шим? Ҫак вӑхӑтра ним кӗтмен ҫӗртен тулли уйӑх курӑнса каять. Урӑх нимӗнле ҫӑлӑнӑҫ курмасӑр, хӗр уйӑха хӑй патне илме ыйтса йӑлӑнать.

Ытла та хӗрхеннӗрен уйӑх ӑна кӗвенти-витри мӗнӗпех хӑй патне туртеа илет. Ҫав хӗре куратпӑр та ӗнтӗ халӗ уйӑх ҫинче.

Асамат кӗперӗ

Асамат кӗперрнне суварсем Сӗрен, Сӗрем, Сарамат, Сӗвек кӗперри теҫҫӗ. Асамаг ҫырмасенчен шыв илет те Ҫӗр ҫине ҫумӑр туса сапать. Асамат кӗперӗ виҫӗ ҫул курӑнмасан аван мар, тӗнчене йывӑрлӑх килет, тенӗ.

Ут ҫине утланса Асамат кӗперӗ айӗнчен тухсан, хӗр ача арҫын ачана ҫаврӑнма пултарать, арҫын ача хӗр ача пулса тӑма иултарать имӗш, халап тӑрӑх. Авал Раҫҫейре арҫын ачасене ҫеҫ ҫӗр угхӑрса панӑ. Пӗрре ҫапла темиҫе хӗр ҫинче те пӗр арҫын ача та ҫук ҫемьери хӗр ача лаша ҫине утланса Асамат кӗперӗ айӗнчен тухма тӑрать. Вӑл сисмесӗрех ҫӗрме пуян ани ҫине кӗрсе каять те, уншӑн хӗрачан ашшӗн явап тытмалла пулать.

Пуҫ тури — чӑтлӑх вӑрман

Асамли, тӗлӗнмелли питӗ нумай тӗл пулать сувар халапӗ-юмахӗсенче. Усал-тӗсел хӑвалнӑ чухне хулпуҫҫи урлӑ асамлӑ пуҫ тури ывӑтсан — унӑн шӑлӗсенчен никам иртейми чӑтлӑх вӑрман ӳссе ларать.

Пуҫ тутри — аслӑ шыв

Ҫавӑн пекех усалран пуҫ тутрине сарса хурса хӑтӑлма пулать. Ун пек чухне никам ишсе каҫайми аслӑ шыв пулса тӑрать тутӑртан.