Паттăрлăх

Мифсемпе юмахсенчи сувар паттӑрӗсем, ытти халӑхсен паттӑрӗсем пекех, хӑватлӑ та тӳрӗ кӑмӑллӑ, ӑслӑ та хӑюллӑ. Вӗсем гӗрӗслӗхшӗн чунне пама хатӗр, суялӑха чӑтма пултараймаҫҫӗ, вӑйсӑррисене те кӳрентерме памаҫҫӗ. Паттӑрсем мӗн авалтанах пӗтӗм халӑх юратӑвӗпе хисепне тивӗҫнӗ. Анчах хутран-ситрен вӑйлӑ та маттур ҫынсене те пулӑшу кирлӗ. Ун пек чухне малтанхинчен кая мар тепӗр чаплӑ паттӑр ҫуралать.

Улӑп

Пӗррехинче суварсене элес-мелес сӗмсӗр Алтӑркуҫ танӑнать. Вӑл суварсемпе пӗрле вӗсен хӳтӗлевҫипе тӗрекне Улӑпа ҫӗнтерсе хӑйӗн чури туса хума ӗмӗтленнӗ. Улӑп ним шиксӗрех хӑватлӑ та хӑрушӑ Алтӑркуҫа хирӗҫ вилӗмле ҫапӑ-ҫӑва тухать. Акӑ тытӑҫу пуҫланать. Чӑннипех те хӑватлӑ паттӑрсен вӑйне гӳсеймесӗр тавралӑх ахлатса та чӗгресе ҫеҫ тӑрать. Ытла та хӑрушӑ тытӑҫура ӗнтӗ кам ҫӗнтересси те паллӑ мар. Ҫапах та, меллӗ самант тупса, Улӑп Алтӑркуҫа аллисемпе хыттӑн кӑна ытамласа илет. Ҫирӗп алӑ пӑркӑҫланине чӑтаймасӑр Аттӑркуҫ шӑршлӑ сывлӑшне кӑларса ярать те халне пачах ҫухатать. Лӗнчӗр-лӗнчӗрлеинӗ сӗмеӗре Улӑп вара ҫичӗ тинӗс леш еннех ывӑтса ярать.

Пӗр патшалӑхра ӗҫме юрӑхлӑ шыв пӗртен-пӗр кӳлӗре ҫеҫ пулнӑ. Анчах та ҫав кӳлӗре капашсӑр пысӑк та хӑрушӑ ҫӗлен пурӑннӑ. Ана никам та ҫӗнтереймен. Шыв илсе кайма ҫынсене чарман-ха вӑл, тулӗк уншӑн халӑхран кашни уйӑхра таса хӗр пама хушнӑ. Пӑхӑнманнисене, ыттисем нихӑҫан та ан хӑйччӑр тесе, ним шелсӗр хыпса ҫӑтнӑ ирсӗрскер.

Ҫапла нумай вӑхӑт иртнӗ-и, сахал-и, ҫак тӑрӑха никам та курман-пӗлмен пӑхаттир килсе тухать. Вӑл ниме пӑхмасӑр кӳлӗри шыва ӗҫсе киленет. Пӗр шикленмесӗрех ҫыран хӗрринче сӑнчӑрпа кӑкарса хунӑ хӗре ирӗке кӑларать. Питӗ аякран килсе халран кайнипе-тӗр, ҫавӑнтах выртать те ҫывӑрса каять.

Акӑ, часах тавралӑх теме туйнӑн сисчӗвленет. Шыв вӗреме кӗнӗ пекех пӑкӑртатма тытӑнать — халь-халь ҫӗлен тухмалла. Пӑхаттир ним пулман пек ҫывӑрать-ха. Хӗр вӑратма пикенет ҫакна: тӗрткелет, хӑлхинчен туртать, чӗпӗтет, кӑтӑклать, питӗнчен ҫупать, чӑмӑрпа та ҫапса пӑхать. Пӑхаттир хӑнк та тумасть. Ҫӗлен шывран тухса та ҫитнӗ ӗнтӗ: «Этемсем те тавҫӑруллӑ пулма пӗлеҫҫӗ иккен. Пӗрре вырӑнне икӗ парне килсе панӑ!» — тет, шутсӑр хӗпӗртесе. Ҫӑлӑнтӑм иккен тесе ӗненмех пуҫланӑ хӗр пушшех те хурлӑхлӑрах макӑрса ярать. Икӗ куҫӗнчен куҫҫуль шапӑртатать ҫеҫ. Пӗр вӗри куҫҫуль тумламӗ пӑхаттирӗн пит ҫӑмартийӗ ҫине ӳкет. Пӑхаттир гуххӑмрах сиксе тӑрагь те: «Ан хапсӑн, эсремет, пӗрин шӑмми те пырна ларӗ!» — тесе ҫӗлене пӗррех касса пӑрахать.

Пӑлхар

Пӑлхар хули ҫине хӑрушӑ та вӑйлӑ тӑшман гапӑннӑ. Вӑл хулана ҫавӑрса илнӗ те пӗр вӗҫӗмсӗр хупӑрласа тӑнӑ. Пӑлхарсем ҫирӗп тӑнӑ, чӗнмен «хӑнасене» ҫывӑха та яман. Вара вӑрӑ-хурахсен эшкерӗн ертӳҫисем таврари ӑсчахсемпе юмӑҫсене пуҫтараҫҫӗ те хулана мӗнле ҫӗнтермеллине ыйтса вӗсене пӑвӑртма тапратаҫҫӗ. Анчах никамран та нимӗн те пӗлеймеҫҫӗ. Вара чунсӑрскерсем кашни вуннӑмӗш ӑсчаха вӗлерме пуҫлаҫҫӗ. Ҫак шута пӗр чаплӑ юмӑҫӑн ывӑлӗ те лекнӗ. Таврари паллӑ юмӑҫ, ывӑлне сыхласа хӑварас тесе, хӑрушӑ тӑшмана пулӑшма килӗшет. Юмӑҫ вӗрентнӗ пек, ҫар ҫыннисем хире тырӑ сапса тухаҫҫӗ. Ӑна ҫиме вӗҫсе килнӗ кайӑк-кӗшӗке тытса пыраҫҫӗ, кирлӗ чухлӗ пуҫтарӑнсан вӗсен ури ҫумне кӳкӗрт ҫыхса чӗртеҫҫӗ, ирӗке яраҫҫӗ. Мӗскӗн кайӑксен ҫунса каймалла пулнӑ. Анчах вӗсем хӑйсемпе пӗрле аслӑ хулана та вут хыптараҫҫӗ. Пӗр харӑсах унта та кунта вут тухать, асар-писер пушар пуҫланать. Сутӑнчӑклӑхпа мӗскӗнлӗхе пула чаплӑ Пӑлхар хули тӑшман айне пулать.

Вӑрҫӑ тухсан яланах вилӗм иртӗхет. Мӗншӗн тесен вӑрҫӑра ҫар ҫыннисем кӑна мар, ним айӑпсӑр ватӑ-вӗтӗ те шар курать. Вӑхӑтсӑр вилӗм, уйрӑмах ҫамрӑкла вилни, чӑтма ҫук хуйхӑпа нуша илсе килеҫҫӗ.

Чылай тӗпчевҫӗ асамлӑ амазонкӑсемпе сувар хӗрарӑмӗсем хушшинче нумай пӗрпеклӗх кураҫҫӗ. Чи курӑмлӑ пӗрпеклӗх вӑл — сувар хӗрарӑмӗсен тумӗ амазокӑсенни евӗрлӗ пулни. Амазонка сӑмах ама ҫын евӗрлӗ илтӗнет. Сувар юмахӗсенче йӗкӗт-паттӑрсенчен те вӑйлӑрах тата харсӑртарах хӗр-паттӑрсем тӗл пулаҫҫӗ.

Акӑ мӗнле сӑнланӑ маттур пикесене Ҫуйӑн Хӗветӗрӗ «Улӑп» юмахра: «Вӑл ӗҫ пулнӑ тахҫанах, пӗр пин ҫул пуль каярах. Сувар лекнӗ чурана. Тӑшман хунӗ ҫав тери пулнӑ, теҫҫӗ, чунилли. Вӑл хушнипе Суварра арҫын ача ҫуралсан, вӑрттӑнлӑхра иулмасан, йыт апачӗ пулнӑ, тет. Арсем пӗтсе пынӑ, тет. Ҫав хӑрушӑ вӑхӑтра ҫуралнӑ, тет, пӗр ялта чипер пике Юрекке. Пике ӳссе ҫитсенех чаплӑ ҫар пуҫ пулать, тет. Ун ҫарӗнче хӗр кӑна. Кашнин пулнӑ урхамах. Ҫав ҫар кӗске вӑхӑтрах тӑшмансене аркатса Вӑтам ҫӗр тинӗс хӗррине ҫулне тӑснӑ анӑҫа».

Сувар кӗнекине хӗрлӗ ӗне ҫинӗ

Хӑйсен патшалӑх тытӑмне суварсем шсӗ гашмӗш ҫулсен варрисем тӗлнелле ҫухатнӑ. Вӗсен хӑйсен ҫырулӑхӗ те, вӗренсе аталанмалли йӗрке те, ҫӗршыв управӗн тытӑмӗ те, аталаннӑ наука та, пурнӑҫра питех те кирлӗ ытти нумай-нумай япала та пулнӑ. Анчах та тӗрлӗ вӑрҫӑ-харҫӑра, пушарсенче, инкек-синкеклӗ самантсенче, тӑшман ҫӗмӗрсе килнӗ тапхӑрсенче ҫаксем пурте пӗтнӗ е ҫухалнӑ. «Сувар кӗнекине хӗрлӗ ӗне ҫинӗ» тенине тӗпчевҫӗсем сувар ҫырулӑхне пушар е вӑрҫӑ пӗтернӗ тесе ӗнентереҫҫӗ. Патшалӑх пӗтнӗ. халӑхӑн пысӑках мар пайӗ ҫеҫ сыхланса юлма пултарнӑ. Ҫапла пӗр чаплӑ йӑхран пӗртен-пӗр хӗрарӑм чӗрӗ юлнӑ. Вӑл хӑйӗн алӑри ачине упӑшки кӗрӗкӗн ҫанни ӑшне хурса, Атӑл шывӗ урлӑ каҫса ҫӑлӑннӑ.

Авалхи вӑхӑтра суварсен ӗмпӳ, эльпуҫ, турхан, мӑрса. пик, алманчӑ тата ытти йышши патшалӑх тӳрисем пулпӑ. Тӗслӗхрен, турхан хальхи вӑхӑтри район шайӗнчи кнеҫ пулнӑ. Вӗсене пӗтӗм халӑхпа суйланӑ. Ватӑлса ҫитнӗ турхан ҫамрӑксене патшалӑх ӗҫне вӗрентсе пурӑннӑ. Чи юлашки турхан сувар ҫӗршывӗшӗн ахӑрсамана ҫитнӗ вӑхӑтра ирӗклӗхшӗн ҫапӑҫса пуҫне хунӑ. Хальхи вӑхӑтра Сувар енре Турхан сӑмахпа ҫыхӑннӑ вырӑнсемпе ялсем пур.