Пилсемпе кĕлĕсем

УДК 821.512.111

ББК 82.3(2Рос=Чув)—6

        Ч 12

Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институчӗн

Ӑслӑлӑх канашӗ пичете ҫирӗплетнӗ

Редакци канашӗ:

В.С. Григорьев, В.Д. Димитриев, М.Г. Кондратьев, В.Г.Родионов,

В.П. Станьял, А.А. Трофимов, Г.Ф. Юмарт

Редакци ушкӑнӗ:

Г.А.Дегтярев, В.Г.Родионов, В.П. Станьял,

А.А. Трофимов, В.Г. Харитонова

Кӗнекене йӗркелекенӗ,

ӑнлантарусене ҫыраканӗ В.П. Станьял

Ум сӑмахне ҫыраканӗ В.Г. Родионов

Рецензентсем:

филологи ӑслӑлӑхӗсен докторӗ Н.И. Егоров,

филологи ӑслӑлӑхӗсен докторӗ В.Г. Родионов

Пухса йӗркелекенӗсем А.А. Ефимовӑпа В.П. Станьял

Кӗнекери хайлавсене ал ҫырусем тӑрӑх

Т.И. Кириллова тӗрӗсленӗ

Чӑваш халӑх пултарулӑхӗ. Пилсемпе кӗлӗсем. — Шупашкар: Чӑваш кӗнеке издательстви, 2005. — 446 с.

Халӑх ӑс-хакӑлӗн чи авалхи пурлӑхӗ — ӑрӑмлӑ сӑмахлӑхӗ — ку кӗнекере пӗрремӗш хут пичетленсе тухать. Вӑл Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институчӗ кӑларакан 50 томлӑ ярӑма кӗрет, «Мифсем, легендӑсем, халапсем» (2004) ятлӑ пӗрремӗш томпа тачӑ ҫыхӑнса тӑрать.

Кӗнеке чӑваш халӑхӗн йӑли-йӗркипе, историйӗпе, философийӗпе, тӗнӗпе, сӑмахлӑхӗпе кӑсӑкланакан кирек хӑш вулакана та кирлӗ.

УДК 821.512.111

ББК 82.3(2Рос=Чув)—6

ISBN 5-7670-1380-2

© Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институчӗ, 2005

© Чӑваш кӗнеке издательстви, 2005

Кӗлӗ тата пил сӑмахӗсем

ХАРКАМ СӐВАП, СУНӐМ, ТУПА

Яланхи сӑвапсем

Ирхи сӑвапсем

Каҫхи сӑвапсем

Апатлану сӑвапӗсем

Ҫӗнӗ атӑ-пушмак, тумтир тӑхӑннӑ чухнехи сӑвапсем .

Ҫул сӑвапӗсемпе сунӑмсем

Кӗтекенсен сӑвапӗ

Управлӑх кӗлли. Уша кӗлли

Ал валли сӑвапӗсем

Тӗрлӗ самантра каламалли ҫаврӑмсем

Шыва кӗрес умӗн

Чир-чӗртен каланисем

Харкам каламалли кӗске кӗлӗсем

Кулленхи сунӑмсем

Тархаслу

Пуҫтай

Укӗт

Ухӑт

Пилпе сунӑм-хушӑм

Пехилпе халал

Тупа сӑмахӗсем

Ҫӗр ҫыртса тупа туни

Ҫӗр ҫине выртса-ларса тупа туни

Хӗвелпе тупа туни

Тупа та Турӑшӑн!

Ача йӑтса тупа туни

Ҫӑкӑрпа тупа туни

Тӑварпа, тӑварлӑ шывпа тупа туни

Чун урлӑ алӑ парса тупа туни

Шӑпа патакӗ тытса каланӑ тупа

Чуна ҫухатасран каҫару ыйтни

Вӑй киллинче, тӳр киллинче, киреметре ҫылӑха каҫарма ыйтни

ТӖНЧЕ ХӐВАЧӖСЕНЕ ЧЫСЛАНИ

Кӑвак тӗнче ячӗпе каламалли кӗлӗсемпе сӑвапсем

Хӗвеле чӗнсе каланисем

Вут сӑвапӗсемпе кӗллисем

Ҫил ашшӗ-амӑшне чӳкленӗ чухне каламаллисем

Шыва хисеплемелли сӑмахсем

Ҫӗре тав туни

Ҫӳлти тӗнче туррисемпе ыррисене асӑнни

Аслӑ Турӑ йышне асӑнмалли кӗлӗсем

Пӳлӗхпе пӳлӗхҫисене каланисем

Кепе турра панисем

Пихампара чыслани

Хӗрлӗ Ҫыра панӑ кӗлӗ

Ан (Ана), Анахӑт турӑсене ыйтни

Хӑрпан кӗлли

Пӳртен (Пӳртем), Пуртал

Хӑтӑм (Хыт чӳк)

Кӗлилен

Питтури кӗлли

Атам ырӑ кӗлли

Турӑ Талана асӑнни

Ҫут тӗнче турри-ыррине пуҫҫапмалли кӗлӗсем

Киремете кӗлленисем

Паттӑрсемпе несӗл пуҫӗсене калани

Валӗм хуҫа кӗллисем

Сурӑма пуҫ тайни

Чура паттӑр кӗлли

Куҫтинкке мӑчавӑра хывни

Михаппар кӗтӗрӗшнене

Хӑяхван ламшар кӗллисенчен илнӗ сыпӑксем

ҪУРХИ ТАТА ҪУЛЛАХИ УЯВСЕМПЕ ЧӲК КӖЛЛИСЕМ

Ҫурхи чӳк кӗллисем

Нарӑс уявӗн йӗркипе кӗллисем

Мӑнкун уявӗ

Калӑм

Ҫурта кунӗ

Сӗрен

Сӗрен юррисенчен

Хӗр аки

Ҫуллахи чӳк кӗллисем

Акатуй чӳкӗн кӗллисем

Ҫимӗк кӗллисем

Ҫинҫе чӳкӗн кӗллисем

Ҫуллахи чӳклеме

Ҫумӑр чӳкӗ

Учук кӗллисем

Ҫӗр витӗр тухни

Питравкка (Питрекке) уявӗпе кӗлли

ХӖЛЕ КӖНӖ ЙӖРКЕПЕ КАЛАКАН КӖЛӖСЕМ

Кӗрхи кунсенчи кӗлӗсем

Кивӗ тырра ҫӗнетни

Авӑн чӗртни

Авӑн пӑтти (яшки, сӑри)

Кӗрхи ҫурта кунӗ

Кӗр сӑри (сӑра чӳкӗ)

Кӗрхи чӳклеме кӗллисем (тӗп килти кӗлӗсем)

Картиш пӑтти

Хӗллехи уявсен йӑли-йӗрки

Пукра (тӑпрас) ӑшши

Улах ларми

Шерни йӗрки

Сурхури (хӗл эрни)

Нартухан (Нартукан)

Вирӗм

Вӗтке, аппаланчӑк, элемет

Хӗр сӑри

Ҫӑварни эрни

КИЛ-ЙЫШРИ КУЛЛЕНХИ ЙӐЛАСЕМПЕ КӖЛӖСЕМ

Кил-ҫурт таврашӗнчи кӗлӗсем

Вӑй киллинчи кӗлӗсем

Тӳр кӗллинчи (кӗҫӗн киреметри) кӗлӗсем

Вупкӑн кӗлли

Килӗш пӑтти

Ятран пӑтӑ

Килӗш нимӗрӗ

Хӗрт-сурт пӑтти

Путама пӑтти

Ҫынсен пурнӑҫ тапхӑрӗн кӗллисем

Ача-пӑча пилӗсемпе кӗллисем

Ача ҫуралсан тӑвакан йӗркесемпе сунӑмсем

Ашшӗ-амӑшӗ ачисене ӑса вӗрентни .

Салтака ӑсатни

Туй пилӗсемпе кӗллисем

Ӗҫкӗ-ҫикӗ кӗллисем

Ятлӑ курка яни

Мунча кӗллисемпе сунӑмсем

Чир-чӗртен калакан кӗлӗсемпе сӑмахсем

Ача-пӑчапа ҫыхӑннӑ кӗлӗсемпе сӑмахсем

ПЫТАРУ ЙӖРКИПЕ СӐМАХЛӐХӖ

Вилсе кайнӑ ҫынна тирпейлени

Сасӑ кӑларни

Масар ҫине ӑсатни. Пытару сӑмахӗсем

АСӐНУ ЙӖРКИПЕ СӐМАХЛӐХӖ

Асӑну йӗркипе кӗлли-юрри

Асӑнӑва чӗнмелли йӗрке

Хывни

Асӑну кӗллисем

Виле тытасран калакан кӗлӗсем

Камалсӑр вилнисене асӑнни

Виҫҫӗмӗш кунӗнче асӑнни (виҫҫӗш)

Эрне каҫсенчи асӑнусем

Ҫиччӗмӗш кунӗнче асӑнни (ҫиччӗш)

Хӗрӗх кунне асӑнни (хӗрӗхӗшӗ)

Ҫулталӑкне тата виҫӗ ҫулне асӑнни

Юпа туса асӑнни

Атан сӑринче асӑнни

ХРЕСЧЕН ӖҪӖН КӖЛЛИСЕМ

Тыр-пул ӗҫӗн кӗллисем

Вӑрлӑх пӑтги

Суха кӗллисем

Ака пӑтти

Вырма

Ана вӑйне илни

Авӑн пӑтти

Выльӑх-чӗрлӗх ӗҫӗн кӗллисем

Карта пӑттинчи кӗлӗсем

Ӗне ырри

Кӗтӳ кӑларни

Чир-чӗр е инкек-синкек ерсен калакан кӗлӗсем

Выльӑх мурне хӑвалани: тимӗр карта, вут хапха, ҫӗр хӑвӑлӗ Ҫӑм каснӑ чухнехи кӗлӗсем

Выльӑх пуснӑ чухне калакан кӗлӗсем

Хурт-хӑмӑр чӳкӗ

Ӗҫ ӑстисен кӗллисем

Ҫурт-йӗр ӗҫӗн кӗллисем

Сӑра ӗҫӗн сӑмахӗсем

Тӗрлӗ ӗҫ кӗллисем

МӐЧАВӐРСЕМ ХАЛӐХА КАЛАНИНЧЕН

ӐНЛАНТАРУСЕМ

Кӗскетсе усӑ курнӑ ятсем

Кӑтартусем

Библиографи

Ӑрӑмлӑ сӑмахлӑх: пилпе халал, тупа, кӗлӗ-сӑрман тата вӗсене кала- малли йӗркесем