Сувары

Аслӗ Питӗр хулинчен шурӑ Шупашкара 1991 ҫулта таврӑнӑ вӑл: В.Мухина ячӗллӗ аслӑ пӗлӳ паракан ӳнерпе промышленность училищине (халь барон Штиглиц ячӗллӗ ӳнер академийӗ) вӗренсе пӗтерсе тӗнче культурине сувар чунне хывса, ҫемьеленсе — Ельчӗк тӑрӑхӗнчи Питтӗпел ячи Николай Балтаев. Сӑрӑпа, хутпа, тимӗрпе, йывӑҫпа, пир-авӑрпа, тир-сӑранпа ӗҫлекен ӳнерҫӗ.

Тутар-монголсем XIII ӗмӗрте тапӑнса киличченхи Атӑлҫи Пӑлхар патшалӑхӗн историлпе эткерӗсем камсем текен ыйтӑва тутарпа чӑваш ученӑйӗсем нумай чухне тӗрлӗрен хуравланӑ. Х-ХШ ӗмӗрхи патшалӑхӑн тӗп хули пулнӑ Пӑлхар хулашӗнче юлашки вӑхӑтра пыракан археологи ӗҫӗсем историлле тата обществӑлла дискуссисене ҫӗнӗрен чӗртрӗҫ. Нумай пулмасть ку ыйтупа Шупашкарта тата Чӑваш Енри Патӑрьел районне кӗрекен Шӑнкӑртам тутар ялӗнче те «Шӑнкӑртам вулавӗсем» иртрӗҫ.

Халӑх шучӗ епле хӑвӑрт чакса пынине кашни ҫын Раҫҫей шайӗнче ҫырав ирттермесӗрех хӑйӗн несӗл йывӑҫне хут ҫине ӳкерсен курма пултарать. Ҫемьере хӑш тӑван хыҫҫӑн чӑваш юлманнине хӗрлӗ тӗспе палӑртмалла ҫеҫ. Ытти халӑхсем хӑвӑрт йышланнӑ чухне чӑваш халӑхӗ сахалланса пырать. 1970 ҫулта Пушкӑртстанра 126 638 чӑваш пурӑннӑ пулсан юлашки ҫырав тӗлне (32 ҫул хушшинче) чӑваш йышӗ 9 321 ҫын таран чакнӑччӗ.

Темиҫе ӗмӗр хушши ӗнтӗ тӗпчевҫӗсем ҫак ыйтӑвӑн тупсӑмне шыраҫҫӗ. Вӗсен пӗр ушкӑнӗ пирӗн мӑн асаттесемпе мӑн асаннесем сӑварсен ӑрӑвӗнчен тухнине палӑртаҫҫӗ. Теприсем – пӑлхарсен шутне кӗртеҫҫӗ. Хунсен йӑхӗсенчен пулса кайнӑ текен шухӑшли те сахал мар. Чӑнах та камсем-ши эпир: сӑварсем е пӑлхарсем?

Тутарстан Республикипе Самар облаҫӗн чиккинчи Ҫӗнӗ Шешкел, Кивӗ Шешкел, Аксаку тата Чӑтӑрлӑ ялӗсем хушшинчи вӑрманта тӑпра йӑтса купаланӑ ту пур. Шихан тӑвӗ теҫҫӗ ӑна халӑхра. 1950 ҫул вӗҫӗнче ун ҫинче дозор вышки ларнӑ. «Тӑрринчен йӗри-таврари 30 ытла ял курӑнатчӗ», – теҫҫӗ унта хӑпарса курнисем. Йывӑҫ вышка ҫӗрсе, ишӗлсе аннӑ ӗнтӗ, анчах ҫуркунне е кӗркунне унӑн вырӑнӗ халӗ те палӑрать. Ӗлӗк, паллах, ту вӑрман варринче мар, хирте ларнӑ.